Цаатан түмэн дээр очсон тухай

Би 3 жил аяллын хөтөч хийх хугацаандаа Монгол орноо бүрэн тойрч амжаагүй боловч үзэсгэлэнтэй сайхан газруудад зөндөө очсон. Түүний нэг нь Хөвсгөл аймгийн Цагаан нуур суманд орших тайга буюу Монгол орны хойд цэг орчмын нутаг юм. Энэхүү аялал нийдээ 44 хоног байсан бөгөөд Хөвсгөлд л гэхэд 15 орчим хонож байлаа. Би 2 жуулчнаа аваад Мөрөн хот руу нисээд тэндээс тосч авсан жолоочтойгоо хойд зүг рүү гарах аялал эхэлсэн юм аа. Бид өдөржин л машинтай явдаг хирнээ 3, 4 хонож байж сая Цагаан нуур сум орсон. Зам муутайн дээр их хол очих ёстой байлаа. Мэдээж бидний явах гэж буй тайга бол хилийн тусгай хамгаалалттай газар учир бид зөвшөөрлийн бичигтэй явж байсан. Тэгээд Цагаан нуур сумын төвөөс зайтай газар хоноглоод тэр хавийн гэрээт айлаасаа морь түрээслэн өглөө морьтой аялалдаа гарсан. Ингээд 7 цагийн дараа очих газартаа буюу тайгад очсон. Явах зам бол маш урт, гэхдээ үнэхээр үзэсгэлэнтэй, үлгэрт л гардаг байх гэмээр газраар явахад зам хурдан өнгөрнө. Нийтдээ 200 орчим цаатан ард түмэн баруун, зүүн тайгад аж төрдөг гэсэн байдаг. Бидний хувьд зүүн тайгад очсон нь тэр байлаа. Цаатан хүмүүс их сонирхолтой, урцанд амьдарсаар ирсэн. Тэсгим хүйтэн өвлийг урцанд хэрхэн даван туулдаг байна аа гэж бодохоор гайхалтай шүү. Цаагаа унаад нүүнэ гээд бод доо, модоо үлдээгээд, олсон даавуугаа аваадл нүүдэллэнэ дээ. Цааны сүүгээр сүүтэй цай чанаад их ууна аа, өвсөн дээр гараад хэвтчихнэ. Цаа нь хажуугаар нь бэлчээд л. Тэр сүү нь их өтгөн, худалч хүнд хэд дусаагаадл сүүтэй цай болчихно. Учир нь нэг цаанаас 100гр орчим өтгөн сүү гардаг. Бас цааны сүүгээр ааруул хийнэ, тэр нь яааг бяслаг шиг, ямар гоё амттай гээч. Хажуугаар нь ан хийж амьдарна. Тэд цаагаа алж иддэггүй юм билээ. Харин бүр их хүндэлдэг. Юун тэр цааны гутал хийх санаа, би бүр год авах гэж очоод хоосон буцсан. Шөнө өндөр мод, цаануудыг харвал яг үлгэрийн орон шиг. Тэнд сүлжээ, зам, бүр орчин үеийн юу ч байхгүй. Харин нэг айлд нь холбоо байдаг юм. Тэрийгээ өдөртөө нэг хэрэглээд Цагаан нуур сумтай холбогддог. Эмч дуудах бол түүнийгээ ашиглана. Гэхдээ эмч ирэхийг хүлээнэ гэвэл бас л удна шүү дээ. Замыг нь ядаж машин явдаг болгоод өгвөл ямар сайн бэ, Хөвсгөлөөс гарсан нэг улс төрч цаатан хүмүүсийг засмал замтай болгоно гээд саналыг нь авчихсан байгаа юм. Ичиж үхээсэй бурхан минь, ядаж зүгээр фургон явдаг замтай болгоё гэхгүй дээ. Цаатан хүмүүсийг гарал нь тува 30-аад оноос өмнө Орос Монголын хил чөлөөтэй байх үед 2 улсын хилийн дагуу чөлөөтэй нэвтэрч, нүүдэллэн амьдардаг байсан ард түмэн. Харин хилийн шугамаа тогтоох үед тэр олон мянган гэр бүлүүд 2 талд үүрд үлдсэн юм гэдэг. Гэхдээ л хөгшдийн ярьж байгаагаар тэдний ах дүү нар нь сургуулийнхаа байранд түгжээстэй үлдсэн гэсэн. Их гүрэн Оросын өөдөөс Монгол яаж ч чадах билээ дээ. Тувачууд Монголд үлдэхийг ихэд хүссэн юм гэдэг. Зарим нь тэндээсээ оргож хүртэл орж ирсэн. Тухайн үед Хөвсгөлийн Цагаан нуур хавийн айлууд идээгээ гаргаж дайлахад Тувачууд дээлийнхээ энгэрт атга атгаар нь чихэр боов хийгээд гардаг байсан, тийм л хэцүү бэрх үеийг туулж ирсэн. Одоо тэнд амьдарч байгаа олон тува хөгшид гэр бүлийнхэнтэйгээ уулзахыг үнэхээр их хүсч байгаа. Эцсийн удаа ч гэсэн сургуулийн байранд түгжигдээд үлдсэн дүүгээ харахыг зөндөө их хүсч байгаа даа... Намайг очих үед тайгын залуучууд байхгүй байсан учир нь тэд хашинд явсан байсан. Тэр хавьд хаш чулуу их элбэг учир залуучууд нь олоод Хятадуудад худалдаалдаг гэсэн. Гэхдээ өөрсдөө бас их хөөрхөн гар урлал хийнэ. Харин тэнд байсан 2 охин Улаанбаатар хотод сурдгийг мэдэж авсан шүү. Ямар их бахархсан гээч. Төрөөс дэмжлэг үзүүлдэг эсэхийг нь мэдэхгүй байна. мундаг охидууд тэгээдл цүнхээ үүрээд мориндоо мордоод тайгаас буугаад, тэндээсээ мотоциклоор Цагаан нуурын төв ороод, фургоноор Мөрөн хот ордог. Монгол улсын Засгийн Газар цаатан хүмүүсийг анхаардаггүй юм шиг санагдсан. Саяхан цаатан хүмүүст тусална гэж мөнгө цуглуулаад монгол гэр өгсөн гэсэн. Тэрийг нь хүнд нүсэр болохоор нь аваагүйн гэсээн, уулан дээр тайгад хэн монгол гэр бариад нүүх вэ дээ. Бас засгийн газраас цаа эрлийзжүүлнэ гээд Оросоос баахан цаа авчраад тэрний 80-аад хувь нь замдаа үхэж үрэгдсэн байгаа юм. 60 сая төгрөгөөр бас ингээд ямар ч үр дүнгүй тоглочихож болж байгаа юм байх даа. Сонин шүү. Тэд бол бидэнтэй л адилхан Монголчууд, бүр хил хамгаалагч иргэд. Монгол улсад цаа бугаар олон ч жуулчин татсаар байгаа юм даа, тэд. Жич: Твитерийн найз Хүлгэний хүсэлтээр бичсэн болно, бичих ч гэж сарааччихлаа даа.